Historia

1. NAJSTARSZE DZIEJE

W swoich początkach polska poczta związana była z władcą i dworem. Korespondencję książąt i królów polskich przewozili posłańcy zwani komornikami. Podstawowym środkiem organizacji transportu dla posłańców były podwody, w ramach, których zobowiązano miejscową ludność do dostarczania koni i wozów. Wprowadził je w Polsce Bolesław Chrobry, tworząc w ten sposób komunikację dla potrzeb państwowych. Wydawanie podwodów i zmiana koni odbywała się w domu wójta, burmistrza lub ławnika. Żądający podwody musiał okazać uprawnienie i zapłacić należność z góry. Dostarczaniem podwód obciążano przede wszystkim miasta królewskie, które często zabiegały o zwolnienie z obowiązku bezpłatnego serwowania usługi.

Bezpłatność podwodów zniesiono dopiero w 1564 roku na sejmie warszawskim, wprowadzając jednocześnie podatek podwodowy, do którego zobowiązano wszystkie osiedla stanowiące własność królewską. Podatek ustalony został, jako 16% wartości szacunkowej nieruchomości lub przedsiębiorstwa znajdującego się w granicach miasta. Natomiast wieś musiała płacić na rzecz podwodowego po 6 groszy od łana lub włóki oraz wnosić na cele podatku opłaty akcyzowe od alkoholi. Dochody z podatku podwodowego wpływały do kasy starosty, skąd przekazywane były do królewskiego skarbca.

Wpływy z podatku podwodowego nie wystarczały na pokrycie kosztów utrzymania podwód, więc w 1565 roku, na sejmie piotrkowskim, wydano nowy uniwersał w tej sprawie. Na jego mocy zmniejszono opłaty za użycie konia i wozu oraz wynagrodzenie przewoźnika. Jednak na skutek zubożenia miast i uchylania się od płacenia, wpływy z podatku podwodowego były niewielkie. W 1576 roku Stefan Batory wydał trzeci z kolei uniwersał podwodowy, w którym zagroził „opornym miastom bezpośrednią egzekucję sądową bez uciekania się do uprzednich pozwów na sejm”. Po wydaniu tego rozporządzenia do skarbu państwa zaczęły wpływać większe kwoty, niewystarczające jednak na pokrycie deficytu, wynikającego z coraz prężniej działającego systemu podwodowego.

Istniały również inne rozwiązania posłańcze utrzymywane przez klasztory, sądy, miasta i kupiectwo. Od czasów Kazimierza Wielkiego, działały w kraju uniwersyteckie urządzenia posłańcze, utrzymujące łączność z uniwersytetami w Paryżu i we Włoszech.

Za pośrednictwem podróżujących po Europie kupców przesyłano też wiadomości „okazyjnie”. Jednak informacje przekazywane w ten sposób przychodziły późno i nieregularnie. Dlatego każdy bogatszy kupiec miał własne urządzenia posłańcze w różnych częściach Europy. Kierowali nimi tak zwani faktorzy. Wśród posiadających taki prywatny system komunikacyjny znajdowała się znana rodzina kupiecka Fuggerów z Augsburga. Pod koniec XV wieku założyli oni stałe faktorie w Krakowie, nieco później we Wrocławiu. Z ich linii pocztowych korzystał dwór polski i magnateria.

2. POWSTANIE POCZTY KRÓLEWSKIEJ

W XVI wieku do pierwotnych obowiązków przewożenia korespondencji doszedł transport towarowy i pasażerski. Za datę narodzin poczty w Polsce uważa się 18 października 1558 roku. Wtedy to król Zygmunt August „ustanowił stałe połączenie pocztowe między Krakowem a Wenecją przez Wiedeń, za pomocą poczty, czyli koni rozstawnych”. Powołana przez monarchę instytucja publiczna miała służyć przede wszystkim utrzymaniu stałych kontaktów dyplomatycznych i gospodarczych z innymi krajami europejskimi. Król chciał się też zabezpieczyć przed kontrolą poczty cesarskiej, która dotychczas przewoziła polskie listy do Włoch. Decyzję o utworzeniu poczty przyspieszyły interesy króla. Rok po śmierci Bony, Zygmunt August wszczął proces o spadek po matce. Bona, pochodząca z rodziny Sforzów, postanowiła opuścić Polskę, wywożąc z niej bogactwa zgromadzone przez ponad 40 lat. Odzyskanie majątku, pieniędzy od dłużników i uzyskanie potwierdzenia praw Zygmunta Augusta do sukcesji włoskiej, wiązało się z działalnością polskiej dyplomacji oraz wielu doradców i agentów. Utrzymanie stałej łączności pomiędzy nimi a polskim królem wymagało wprowadzenia regularnego połączenia pocztowego.

Pierwszym dyrektorem poczty królewskiej został dworzanin Zygmunta Augusta, pochodzący z Włoch Prosper Prowana. Nadany mu przywilej stwierdzał, że „poczta jest ustanowiona i ma służyć do przesyłania listów do Włoch oraz do załatwienia tam innych spraw”. Oznaczało to, że miała ona przewozić także bagaże i osoby na wzór swoich zagranicznych odpowiedników. Król opłacał kursorów, koszty utrzymania koni i dyrektora poczty. Była to, zatem instytucja ściśle królewska.

Intrygi spowodowały, że w 1562 roku Zygmunt August powierzył kierownictwo polskiej poczty Krzysztofowi Taksisowi. Jego rodzina utrzymywała w swoich rękach niemal wszystkie połączenia międzynarodowe w Europie. Według przywileju nadanego Taksisowi, kursy pocztowe miały zapewnić komunikację z całym Zachodem. Korzystać z nich mógł już nie tylko panujący, lecz i każda prywatna osoba. Instytucja miała urzędową nazwę „Poczta Polska” i dzieliła się na dwie części: pocztę włoską i pocztę litewską. Jej główną siedzibą był Kraków.

Krzysztof Taksis obiecał, że wszystkie przesyłki królewskie będą wolne od opłat. Inni obywatele musieli płacić 6 groszy za przesyłki listowe o wadze 1 łuta. Dochód z poczty płynął do kieszeni dyrektora, który pobierał ponadto pensję w wysokości 1500 talarów rocznie.

Połączenie Kraków – Wenecja funkcjonowało źle, a bezpłatne przesyłanie listów królewskich okazało się fikcją, więc w 1564 roku Zygmunt August zerwał umowę z Taksisami. Nowym kierownikiem poczty został Piotr Maffon, a w 1568 zastąpił go krakowski mieszczanin, Sebastian Monelupi, w którego rodzie zarząd poczty utrzymał się prawie sto lat.

Poczta królewska Zygmunta Augusta włączyła Polskę do sieci regularnych połączeń międzynarodowych. Zaprowadzono szlaki pocztowe między Rzeczypospolitą a zagranicznymi centrami politycznymi i gospodarczymi. Objęte zasadą nietykalności przesyłki królewskie gwarantowały sprawny przepływ informacji pomiędzy dworami. Głównym bodźcem do zakładania kolejnych połączeń pocztowych na rozległych terenach Rzeczypospolitej były konflikty zbrojne. Wzrastała liczba przesyłanych tą drogą listów dyplomatycznych, a także zagranicznej korespondencji prywatnej. Poczta nie miała jeszcze charakteru krajowego, jej połączenia były ukierunkowane wyłącznie na inne państwa.

REORGANIZACJA – XVII WIEK

Dążąc do reorganizacji poczty sejm uchwalił w 1620 roku konstytucję, na której mocy zaczęto tworzyć tak zwane poczty partykularne, w województwach, powiatach i miastach. Uzupełniały one działalność poczty powszechnej. Inicjatywa ta działała pod zwierzchnictwem władz samorządowych, ale do życia mógł ją powołać tylko przywilej królewski. Poczta partykularna miała te same przywileje, co poczta powszechna.

Pierwsze pozwolenie na utworzenie poczty partykularnej przyznano w 1629 roku, pochodzącemu z Włoch, mieszczaninowi lwowskiemu Robertowi Bandinelliemu. Na podstawie tego przywileju przewoził on pocztę do Włoch oraz innych krajów europejskich i wysyłał korespondencję z Lwowa do Warszawy, Torunia i Gdańska. Król w podpisanej przez siebie ordynacyi, zapewnił Bandinelliemu ochronę prawną i zupełną swobodę działania. Zwolnił go od ciężarów publicznych, w zamian za to zobowiązał do przewożenia przesyłek za stałą opłatę: „ze Lwowa do Zamościa groszy 1,5, do Lublina groszy 2, do Warszawy groszy 3”. Obowiązek urządzenia i utrzymania kursów spadał od teraz na przedsiębiorcę pocztowego.

Bandinelli zorganizował pocztę we własnej kamienicy. Ówcześni kronikarze odnotowali jego południowy temperament: „na mieszczanina Stanisława Podleskiego rzucił się z gołym rapierem, Boima naszedł gwałtownie w domu, a Grozwajera wyzwał na rękę”. Po śmierci przedsiębiorcy w 1650 roku, w budynku, oprócz wdowy, długo jeszcze zamieszkiwał kontynuujący dzieło poprzednika „pocztarz”.

Zasadniczą zmianę w organizacji poczty wprowadził Władysław IV, wydając w 1647 roku ordynację pocztową. Stała się ona punktem wyjścia dla następnych rozporządzeń i fundamentem działania poczty, aż do czasu utraty niepodległości w roku 1795. Zniosła obowiązek dostarczania podwód, z wyjątkiem tych dla posłów tureckich, tatarskich i moskiewskich. Nakładała obowiązek płacenia czterokrotnie podwyższonego podatku podwodowego, czyli tak zwaną kwadruplę, do rąk dyrektora poczty. Urzędnik ten miał „utrzymywać porządną pocztę po wszystkim Królestwie”. Prywatna dotychczas poczta, opłacana przez króla, stała się instytucją państwową, utrzymywaną ze specjalnego podatku i przeznaczoną dla wszystkich.

Ordynacja pocztowa Władysława IV nie odniosła spodziewanego skutku. Do rozsyłania uniwersałów królewskich posługiwano się specjalnie wynajętymi posłańcami a wiele miast i miasteczek nie płaciło podatku podwodowego. Brak było środków na utrzymanie odpowiedniego poziomu usług.

W tym okresie poczta podzielona była na trzy dyrektury: polską, litewską i pruską. Na czele każdej z nich stał generalny poczmistrz, noszący zazwyczaj tytuł sekretarza królewskiego. Centralny zarząd poczty, powołany do celów państwowych, znajdował się w Warszawie, skąd rozchodziły się najważniejsze szlaki krajowe, połączone z pocztami zagranicznymi.

Od XVII wieku niemały wpływ na działalność poczty miała, stosowana w całej Europie, praktyka nielegalnego przeglądania przesyłek. Poczta zaczęła pełnić funkcję policyjną. Listy zagraniczne, w tym dyplomatyczne, przechwytywano i kontrolowano, wykorzystując zawarte w nich informacje. Poczta stała się instrumentem polityki zagranicznej prowadzonej przez polskich królów, dzięki niej na bieżąco orientowali się oni w wydarzeniach zachodzących w Europie. Cenzura korespondencji ułatwiała też sprawowanie władzy w kraju, ujawniała nastroje społeczne.

CZASY STANISŁAWOWSKIE – REFORMA POCZTY POLSKIEJ

Ożywienie w stosunkach gospodarczych, politycznych i społecznych w drugiej połowie XVIII wieku wymagało dobrze funkcjonującej poczty. Istniejąca dotychczas instytucja państwowa nie spełniała tych wymogów, nie obejmowała zasięgiem swego działania całego kraju. Z pomocą przychodziły jej poczty partykularne, organizowane przez władze samorządowe za zgodą króla, zgodnie z konstytucją wydaną za Zygmunta III w 1620 roku. Służyły one lokalnym interesom ziem: przemyskiej, lwowskiej, jarosławskiej i nowogrodzkiej.

Reformy zapoczątkował Stanisław August, któremu sejm elekcyjny w 1764 roku zastrzegł w paktach konwentach dochody z poczt. Król w zamian za to zobowiązał się tak „zorganizować pocztę, aby obywatele mieli z niej wygodę, a nie tylko ponosili ciężary związane z jej utrzymaniem”. Realizację tych postanowień rozpoczął niemal natychmiast po elekcji. W 1764 roku wydał „Uniwersał w sprawie poczty” i „Instrukcję dla innych pocztmagistrów poczt koronnych i W. Ks. Litewskiego” oraz „Zupełną taksę pocztową na listy, tak do cudzych krajów w Koronie, jak i W. Ks. Litewskiego”.

Naczelny zarząd poczt znalazł się pod skrzydłami Dyrekcji Generalnej Poczt J.K.M. Koronnych i Litewskich. Na czele tej instytucji stał Generalny Dyrektor, mający do pomocy generalnego komisarza, kontrolera oraz sekretarzy poczty.

Urzędnikami królewskimi byli także pocztmistrzowie, którzy prowadzili stacje pocztowe. Do ich obowiązków należała troska o porządek w instytucji i bezpieczeństwo podróżnych. Odpowiadali za niedociągnięcia lub nadużycia zaprzysiężonych przez siebie pisarzy i pocztylionów. Jako urzędnicy królewscy byli zwolnieni od podatków, zaś domy pocztowe nie podlegały kwaterunkowi. Na każdej stacji wywieszony był herb pocztowy.

Przewozem korespondencji zajmowali się piesi i konni posłańcy. Nazywano ich kursorami lub pocztylionami. Już od XVI wieku nosili oni odznaki, jednak dopiero w 1764 roku zostali odpowiednio umundurowani. Nie wolno im było wyruszać w drogę bez znaku pocztowego i trąbki.

W czasach stanisławowskich ruch listowy był niewielki. Najwięcej korespondencji otrzymywała i wysyłała Warszawa. Przewożona była ona pocztą zwykłą – ordynaryjną. W 1764 roku wprowadzono do przewozu listów tak zwane „sztafety”, czyli wysyłanych w tym celu posłańców. Do dyspozycji obywateli były też „ekstrapoczty” – podróżni mogli każdorazowo wynająć konie, a w razie potrzeby nawet pojazd. Przepisy zabraniały łączenia sztafety z pocztami ordynaryjnymi i ekstrapoczty z przesyłką listową.

W drugiej połowie XVIII wieku rozbudowano sieć pocztową. Utworzono trakty, wzdłuż których rozmieszczono stacje pocztowe. Punktem węzłowym sieci była Warszawa. W Polsce istniały wtedy 22 trakty o łącznej długości około 750 mil. Wzdłuż nich rozmieszczonych było około 200 stacji pocztowych. Odległość między nimi wynosiła od 2 do 6 mil. Stacje zakładano najczęściej w miastach i osadach. Obok nich znajdowały się stajnie, w których czekały konie na zmianę. Stacje pocztowe pełniły także funkcje urzędu pocztowego i zajazdu.

W 1765 roku Stanisław August Poniatowski wraz z reorganizacją poczty wprowadził jej nową taryfę. Zastosowano zasadę równości opłat dla wszystkich bez względu na stan i urząd. Zwolniona od opłat była jedynie służbowa korespondencja wojskowa i skarbowa, korespondencja Rady Nieustającej oraz niektórych zakonów.

W 1768 stosowano w Polsce stemple tuszowe wzorowane na pieczęciach lakowych, co pozwalało na ustalenie miejsc nadania przesyłek. Dla zapewnienia tajemnicy listowej, a następnie kontroli nadawczej, w 1774 roku wprowadzono urzędowe pieczęcie pocztowe.

Stanisław August dokonał też, po raz pierwszy w historii Polski, oficjalnego włączenia poczty w sferę władzy policyjnej. Król poddał pocztę konną, wozową i listową, jak również bezpieczeństwo i przywileje oficjalistów, pod jurysdykcję Komisji Policji. Chodziło o kontrolę korespondencji osób nielojalnych wobec króla i ambasadorów Rosji.

Dzięki przeprowadzonej przez Stanisława Augusta reformie polska poczta stała się najlepiej zorganizowaną instytucją tego typu w Europie. Jej działalność usługowa prezentowała tak wysoki poziom, że korzystały z niej również sąsiednie państwa.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

Po upadku powstania kościuszkowskiego i trzecim rozbiorze Polski, poczta znalazła się w rękach zaborców i pełniła funkcję administracyjno–policyjną. Podstawowym jej zadaniem było nie tyle świadczenie usług na rzecz mieszkańców, co zapewnienie prawidłowego funkcjonowania administracji cywilnej i wojskowej. Ziemie polskie znalazły się w rękach poczt państw zaborczych z ich regulacjami prawnymi. W zaborze pruskim wprowadzono nieznane dotąd rodzaje usług, jak szybką pocztę kurierską, dyliżanse i doręczanie przesyłek przez listonoszy. Na znaczeniu zyskały trakty prowadzące z Warszawy do Berlina, Królewca, Gdańska i Wrocławia.

Zasadnicza zmiana nastąpiła po zwycięskiej kampanii Napoleona w latach 1806-1807. Na ograniczonym terytorium dawnej Rzeczpospolitej przywrócono państwo polskie w postaci Księstwa Warszawskiego. Zorganizowanie na jego terenie poczty powierzono Ignacemu Zajączkowi, który w 1807 został mianowany Administratorem Generalnym Poczty w departamentach: warszawskim, poznańskim, kaliskim, płockim, bydgoskim i białostockim. Poczta była instytucją niezależną, podlegała bezpośrednio królowi. W 1810 roku, przez osłabienie pozycji politycznej Fryderyka Augusta, poczta przeszła pod zwierzchnictwo ministra spraw wewnętrznych zaś finansowo była zależna od ministra skarbu.

Struktura Dyrekcji Generalnej Poczt opierała się na „Regulaminie pocztowym dla Xsięstwa Warszawskiego” wydanym dekretem Fryderyka Augusta w 1808 roku. Na jej czele stał dyrektor mianowany przez króla. Szczebel niżej w hierarchii służbowej stało pięciu komisarzy oraz sekretarz generalny.

Na terenie Księstwa Warszawskiego utworzono 29 pocztamatów. Kiedy w 1809 roku przyłączono do państwa część Galicji, ich ilość wzrosła. Personel większego pocztamatu, oprócz pocztmistrza stanowili sekretarz, listonosz, konduktorzy, pocztylioni i wozomistrze.

Na całym terenie Księstwa Warszawskiego wprowadzono poczty wozowe, kariolkowe i konne. Między Warszawą a Poznaniem uruchomiono stałą komunikację dyliżansową. Były to pierwsze dyliżanse na ziemiach polskich.

W Księstwie Warszawskim opłaty pocztowe obowiązywały adresata, jednak, gdy nadawca chciał z góry wnieść opłatę, urząd przyjmował pieniądze przesyłane placówce oddawczej. Od opłat zwolniona była korespondencja urzędowa i wojskowa oraz żołnierzy w czasie wojny. Opłaty pocztowe wzrastały zależnie od odległości, na którą ekspediowano przesyłkę. Za nielegalne przewozy listów i paczek groziły wysokie kary pieniężne.

W 1810 roku czynnych było około 250 placówek pocztowych, w których pracowało około 1000 osób. Funkcjonowało 6 głównych traktów pocztowych i ponad 110 traktów bocznych.

Klęska Napoleona w 1812 roku i upadek Księstwa Warszawskiego sprawiły, że Prusy znowu zagarnęły ziemie, zajęte w czasie drugiego rozbioru. Uruchomiono na nich połączenia pocztowe z Berlinem i Królewcem, zbudowano szosy, a w połowie XIX wieku linię kolejową. Nadzór nad działalnością poczty na tych terenach sprawowały trzy dyrekcje – w Poznaniu, Bydgoszczy i Gdańsku.

POCZTA KRÓLESTWA POLSKIEGO

Utworzona w 1815 roku poczta Królestwa Polskiego była kontynuatorką tradycji Poczty Polskiej z czasów stanisławowskich. Aż do wybuchu powstania listopadowego, posiadała ona pełną autonomię, oficjalnie nie była podporządkowana władzom Rosji. Miała „wykonywać usługi łączności i transportu oraz administrować tym działem służby na obszarze całego Królestwa Polskiego”.

Sprawy poczty podlegały Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Odpowiedzialność za służbę pocztową w kraju spoczywała na Dyrektorze Generalnym Poczty, który na mocy postanowienia Namiestnika z 1817 roku „miał sobie powierzoną administrację poczt w całym Królestwie i sam stanowił o wszystkich sprawach należących do dyrekcji poczt”. Do jego obowiązków należało przestrzeganie regularności poczty i dbałość o gospodarkę finansową. Ponadto mianował on urzędników, wymierzał kary porządkowe, a w ważnych wypadkach mógł zawiesić lub oddalić pracownika. W wykonywaniu swoich obowiązków Dyrektor Generalny kierował się przepisami wydanymi przez Radę Stanu. We wszystkich wypadkach nieobjętych regulaminem decydowała na jego wniosek Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji. Dyrektor miał do pomocy komisarzy, sekretarza Generalnego i inspektorów.

Ówczesny personel pocztowy składał się z pocztmistrzów, ekspedytorów (kierowników stacji pocztowych), sekretarzy i pisarzy. Do oficjalistów nie zaliczano natomiast poczthalterów.

Placówki pocztowe Królestwa Polskiego podzielono na: urzędy pocztowe (pocztamaty) i stacje pocztowe. Te pierwsze dzielono na: pocztamat nadworny w Warszawie, pocztamaty centralne w miastach wojewódzkich, pocztamaty pograniczne i pocztamaty pośrednie. Do obowiązków pocztmistrzów należało kontrolowanie dwa razy do roku podległych im stacji, zwracanie uwagi na zachowanie się oficjalistów, zapobieganie nadużyciom, badanie stanu dróg, liczby koni i całego majątku pocztowego na podległym terenie.

Stacje pocztowe dzieliły się na ekspedycje i stacje przeprzęgowe, zwane poczthalteriami. Poczthalterie zajmowały się wyłącznie transportem. Oddawano je w dzierżawę osobom prywatnym. Ich obowiązkiem było utrzymanie wyznaczonej w kontrakcie ilości zdrowych koni oraz zapewnienie innych środków przewozowych. Do zadań ekspedycji należała tylko obsługa klientów.

Na terenie Królestwa Polskiego transport listów, przesyłek i osób odbywał się za pomocą kilku rodzajów poczt: pieszych, konnych, wózkowych, nadzwyczajnych poczt listowych (sztafet) i ekstrapoczt. Poczty piesze kursowały na bocznych traktach i służyły wyłącznie do przesyłania korespondencji i gazet. Na ważniejszych trasach kursowały znacznie szybsze poczty konne i poczty wózkowe jednokonne. W sprawach wymagających szczególnego pośpiechu uruchamiane były sztafety. Poczty wozowe służyły do transportu osób i towarów kupieckich.

W 1866 roku w Królestwie Polskim było 345 placówek pocztowych i ponad 6280 wiorst traktów pocztowych.

Niezależnie, na wszystkich traktach Królestwa Polskiego, odbywał się przewóz podróżnych przez furmanów. Komunikacja prywatna była tolerowana, pod warunkiem opłacania specjalnej taryfy na rzecz poczty. W 1847 opłata furmańska została zniesiona i trudniący się zawodowo przewozem osób musieli tylko zapewnić pocztę, że nie będą przewozić listów i paczek do 40 funtów oraz rozstawiać koni na przeprzęg tam, gdzie są stacje pocztowe. Zaczęły powstawać pierwsze, specjalne przedsiębiorstwa przewozowe.

Organizacja poczty w Królestwie Polskim uległa zmianie po wybuchu powstania listopadowego. Oddzielono ją od policji, została podporządkowana wydziałowi cywilnemu Rządu Tymczasowego, a następnie wydziałowi administracji i policji Rządu Narodowego. Polska Poczta współpracowała z uczestnikami powstania listopadowego 1830 roku, dlatego po jego klęsce rząd rosyjski dążył do zlikwidowania jej autonomii. W 1851 Dyrekcja Poczt Królestwa Polskiego została podporządkowana Głównemu Zarządowi Pocztowemu Cesarstwa. Z urzędów pięciu guberni Królestwa Polskiego utworzono XIII Okręg Pocztowy, który został włączony do sieci pocztowej imperium. Jednak, dzięki staraniom Namiestnika i Rady Administracyjnej, w roku 1858 polski okręg dostał się pod ich bezpośrednie zwierzchnictwo, a w 1862 uniezależnił się od kierownictwa rosyjskiego Departamentu Pocztowego.

W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Pracownicy poczty polskiej wspomagali je wysyłając pisma i gazety Rządu Narodowego w skrytkach przy ekstrapocztach państwowych lub przez specjalnych posłańców. Do obowiązków poszczególnych stacji należało nie tylko przewożenie przesyłek, ale i zawiadamianie sąsiednich stacji o ruchach nieprzyjacielskich wojsk.

Powstawały konspiracyjne Biura Ekspedycji, w których przygotowywano przesyłki przeznaczone dla oddziałów konspiracyjnych. Pomysłowo maskowano paczki. Szyfrowano adresy korespondencji, której prawdziwe miejsce przeznaczenia znali tylko kurierzy zwani „galopenami”. Najlepsze w tym fachu były kobiety i dzieci. Żeby uchronić powstańczą korespondencję przed konfiskatą, lokale Ekspozytury był często zmieniane. Istniały też biura pomocnicze, które najczęściej mieściły się w sklepach i magazynach handlowych.

Zebraną w Ekspozyturach korespondencję Rządu Narodowego, odpowiednio przygotowaną i zapakowaną, przesyłano pocztą państwową w formie prywatnych listów lub jako przesyłki urzędowe.

Dyliżansami pocztowymi przewożono większe pakunki, zabezpieczoną bieliznę, ubrania i środki opatrunkowe dla powstańców. Wielu pracowników poczty i kolei było wtajemniczonych w powstańczą konspirację. Skrytki w wagonach kolejowych umieszczano pod obiciami przedziałów, wewnątrz latarni, pod stopniami lub w odpowiednio przygotowanych zderzakach.

Po upadku powstania styczniowego rząd rosyjski ponownie odebrał poczcie polskiej autonomię. W 1867 roku placówki w Królestwie Polskim uzyskały petersburskie zwierzchnictwo i nową nazwę: Okręg Pocztowy Zachodni.

W 1912 roku w Królestwie Polskim było czynnych 770 placówek i 1489 skrzynek pocztowych. Na jednego mieszkańca przypadało 16 listów i 23 sztuki przesyłek pocztowych.

POCZTA POLSKA W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ

Jeszcze przed wybuchem I Wojny Światowej na terenie Galicji toczyła się zacięta walka propagandowo–ideologiczna prowadzona przez wywiady Austrii i Rosji. Po ujawnieniu dyslokacji wojsk austro–węgierskich, wbrew prawu, wprowadzono „czarne gabinety”. Były to pokoje przy urzędach pocztowych, w których pracownicy kontrwywiadu i policji otwierali listy z zagranicy. Ich treść była przekazywana do Wiednia lub dyrekcji policji.

W okresie I Wojny Światowej na terenach okupacji austriackiej powstały tak zwane poczty etapowe z dyrekcją w Lublinie. Miały służyć ludności cywilnej, ale wskutek działań wojennych wykorzystywane były przede wszystkim przez władze wojskowe. Sieć pocztowa, na terenach okupowanych przez Niemcy, obejmowała wyłącznie miasta powiatowe i gubernialne. Poczta nastawiona była wyłącznie na potrzeby administracji cywilnej i wojskowej. Presja społeczna sprawiła, że władze wyraziły zgodę na stworzenie polskich poczt miejskich.

Wybuch Wojny Światowej zlikwidował wszystkie urzędy istniejące na centralnych terenach pod zaborem rosyjskim i wprowadził zmiany w administracji państwowej. Władzom okupacyjnym została podporządkowana również sieć pocztowa Okręgu Pocztowego Zachodniego, podlegająca dotychczas Zarządowi Poczt w Petersburgu.

Komitet Obywatelski Miasta Stołecznego Warszawy po uzgodnieniu z Zarządem Pocztowo–Telegraficznym niemieckich władz okupacyjnych zorganizował we wrześniu 1915 roku Pocztę Miejską. Uzyskał on prawo pobierania opłat za doręczanie przesyłek na podstawie zatwierdzonej przez władze niemieckie taryfy pocztowej. Poczta ta doręczała początkowo tylko przesyłki nadchodzące do Warszawy spoza miasta, później zaś i miejscowe listy. W jej zasięgu znalazły się również miejscowości położone w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od stolicy. Na wzór Poczty Miejskiej w Warszawie zaczęto organizować tego rodzaju placówki w innych miastach, na przykład w Sosnowcu, Łodzi i Częstochowie.

W czasie I Wojny Światowej na terenach polskich działały również liczne poczty polowe, ściśle związane z jednostkami wojskowymi. Były one oznaczone numerami i miały prawo bezpłatnej korespondencji, nie używały znaczków pocztowych.

Polskie jednostki wojskowe pod zaborem austriackim posiadały własne poczty polowe, z główną rozdzielnią w Krakowie i podległymi jej ekspedycjami w Miechowie, Jędrzejowie i Kielcach. Początkowo była to tak zwana poczta strzelecka, a po utworzeniu Naczelnego Komitetu Narodowego i przemianowaniu Oddziałów Strzeleckich na Legiony nazwano ją pocztą polową Legionów. Znaczki wydawane przez pocztę legionową oraz napisy zamieszczane na stemplach i pieczątkach miały znaczenie propagandowe.

ORGANIZACJA POCZTY POLSKIEJ W LATACH 1918-28

Organizację administracji pocztowej zapoczątkował dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 roku „O tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim”. W myśl tego dekretu wszystkie sprawy związane z działalnością poczty i telekomunikacji zostały podporządkowane Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Nowa władza priorytetowo traktowała urządzenia pocztowe i telekomunikacyjne. Instytucja nabierała cech narodowych. Obowiązywał w niej język polski, jako język urzędowy. Poczta stawała się jednym z organów administracji państwowej zapewniając łączność pomiędzy trzema byłymi zaborami.

Rola poczty, jako instytucji państwowej wzrosła z chwilą utworzenia, dekretem Naczelnika Państwa z 5 lutego 1919 roku, odrębnego Ministerstwa Poczt i Telegrafów. Stworzenie osobnego resortu umożliwiło szybką rozbudowę systemu łączności.

Do zadań nowego ministerstwa należało uruchomienie pocztowej administracji terenowej, zapewnienie ciągłości obsługi przez jednostki eksploatacyjne, zabezpieczenie komunikacji między nimi oraz ustalenie zakresu usług pocztowych, stawek taryfowych i nawiązanie stosunków międzynarodowych.

Ministerstwu Poczt i Telegrafów podlegała bezpośrednio Pocztowa Kasa Oszczędności, Główna Składnica Materiałów Pocztowo–Telegraficznych, Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów oraz Muzeum Poczty i Telekomunikacji. Powołano w nim cztery departamenty: administracyjny, pocztowy, telegraficzno–telefoniczny i gospodarczy oraz samodzielny wydział rachunkowy.

W 1919 roku, dekretem o tymczasowych przepisach pocztowych (Dziennik Praw z 1919 r., Nr 17, poz. 222) została uregulowana także strona prawna działalności poczty. Na mocy tego dekretu ,,poczta, telegraf i telefon są wyłącznością państwową’’. Każdy miał prawo ,,korzystania z urządzeń pocztowych, telegraficznych i telefonicznych zgodnie z istniejącymi przepisami’’.

Zabezpieczona została tajemnica korespondencji. Dekret ustalał zasadę odpłatności usług pocztowych, zapewniał ochronę prawną pracownika oraz obowiązek przewożenia poczty i udzielania niezbędnych pomieszczeń przez inne instytucje państwowe. Równocześnie ministerstwo opublikowało wytyczne w sprawie mocy przepisów ustalonych przez państwa zaborcze. Miały one nadal obowiązywać, jeżeli nie były sprzeczne z ustrojem nowego państwa, aż do ich zmiany lub zastąpienia regulacjami polskimi.

Zaczęto uruchamiać pocztową administrację terenową. Wyzwolone terytorium państwa polskiego podzielono na pięć okręgów dyrekcyjnych: warszawski, lubelski, lwowski, krakowski i wileński oraz trzy okręgi na obszarze zarządzanym przez Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej: bydgoski, poznański i pomorski. Z końcem 1921 roku do Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy włączono okręg pomorski. W Gdańsku utworzono Dyrekcję Poczt i Telegrafów Rzeczypospolitej Polskiej, jako organ administracyjny na terenie Wolnego Miasta. Tworzenie jednolitej struktury organizacyjnej poczty zakończono na Górnym Śląsku. W maju 1922 roku na obszarze przyznanym Polsce powołano Inspektorat Poczt i Telegrafów z siedzibą w Katowicach.

W 1919 r. na łamach gazet ogłoszono konkurs na projekt mundurów urzędników i służby pocztowej. Ministerstwo Poczt i Telegrafów pragnęło, by: „…krój i sylwetka ubiorów miały charakter polski, a na czapce i kołnierzyku powinny być umieszczone złączone godła poczty i telegrafu”. Do jury konkursowego zaproszono znanych malarzy i wybitnych profesorów Akademii Sztuk Pięknych: Karola Tichego, Wincentego Trojanowskiego i Edwarda Wittinga. Do dziś ocalały trzy zespoły projektów złożone przez malarzy: Stanisława Rzeckiego, Józefa Czajkowskiego oraz Bronisława Gembarzewskiego. Brak jest informacji o dalszych losach konkursu. W 1923 roku wprowadzono pierwsze polskie mundury pocztowe, miały one jednak inny krój niż przedstawione propozycje.

W marcu 1922 roku wprowadzono jednolity statut organizacyjny dyrekcji poczt i telegrafów, jako władzy administracyjnej pierwszej instancji, na czele, której stał Prezes i Rada Dyrekcyjna, jako organ pomocniczo–konsultacyjny. W każdej dyrekcji powołano cztery wydziały: administracyjny, pocztowy, telegraficzno–telefoniczny i rachunkowy. W ramach okręgów dyrekcyjnych organizowana była sieć urzędów, agencji i pośrednictw pocztowych.

Urzędy stanowiły podstawę sieci placówek pocztowych. Były podzielone na sześć klas. Klasyfikacja była uzależniona od zakresu świadczonych usług, rozmiarów eksploatacji, wielkości wpływów za usługi, roli danej placówki w sieci pocztowej, a także od wielkości obsługiwanego ośrodka. W zależności od rodzaju wykonywanych usług podzielono je na: urząd pocztowy, urząd telegraficzny, urząd telefoniczny oraz urząd pocztowo–telegraficzny.

Dużą rolę w sieci placówek pocztowych odgrywały agencje. Obszar ich działalności obejmował niewielkie terytorium, ale docierały z usługami pocztowymi do najmniejszych miejscowości w kraju. Często były to pierwsze poczty na tych terenach. W miarę wzrostu zapotrzebowania, były one przekształcane w urzędy. Agencje podlegały bezpośrednio Dyrekcji Poczt i Telegrafów.

Pośrednictwa pocztowe były traktowane przede wszystkim, jako placówki o charakterze pomocniczym, uzupełniającym sieć pocztową. Oferowały niewielki zakres usług, przyjmowały i doręczały zwykłe przesyłki, sprzedawały znaczki i druki płatne. Podlegały one urzędom lub agencjom na obszarze, na którym zostały utworzone.

Obsługa ludności w zakresie usług poczty była w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości bardzo skromna i ograniczała się do przyjmowania, przewozu i doręczania zwykłych przesyłek pocztowych. Z czasem zwiększono wachlarz usług. Poczta zaczęła przyjmować, przewozić i doręczać czasopisma i paczki, listy wartościowe, przekazy pocztowe oraz telegraficzne. Wprowadziła też usługi dodatkowe np.: polecenie przesyłek, pośpieszne doręczanie, poste restante. Urzędy i agencje, jako placówki Pocztowej Kasy Oszczędności, wypłacały renty oraz pośredniczyły w obrocie czekowym, a później oszczędnościowym. Trzonem systemu transportowego poczty były połączenia kolejowe, uzupełnione samochodowymi, konnymi, rowerowymi, pieszymi i rzadziej lotniczymi.

Już pierwszego maja 1919 roku Polska przystąpiła do Światowego Związku Pocztowego, a od 20 czerwca stała się członkiem Międzynarodowego Związku Telegraficznego. W tym samym roku, na kongresie w Madrycie podpisano sześć nowych układów pocztowych, których stroną była też Polska.

W 1923 roku, ze względów oszczędnościowych, zlikwidowano Ministerstwo Poczt i Telegrafów, jego obowiązki przejął Minister Przemysłu i Handlu. Rozporządzeniem Prezydenta RP z 1924 roku powołano do życia Generalną Dyrekcję Poczt i Telegrafów. Stanowiła ona samodzielną jednostkę administracyjną. W jej skład wchodziło jedenaście wydziałów utworzonych z departamentów dawnego ministerstwa. Podlegały jej wszystkie dyrekcje okręgowe, jednostki centralne i cała sieć placówek oraz urządzeń pocztowych i telekomunikacyjnych wraz z zatrudnionym personelem. Na jej czele stał Dyrektor Generalny, którego zakres kompetencji był stosunkowo duży, decydował on o kierunkach rozwoju łączności w kraju.

W ciągu pierwszych lat funkcjonowania niepodległej poczty położono nacisk na utworzenie spójnego systemu łączności, pomijając często problem usprawnienia i racjonalizacji jednostek eksploatacyjnych. Do 1926 roku poczta przynosiła mierne dochody, podobnie jak inne dziedziny gospodarki pod ścisłą kontrolą państwa. Przyczyną były mało elastyczne przepisy organizacyjne, które cechował duży stopień centralizacji. Rząd marszałka Piłsudskiego zmierzał do zwiększenia sprawności poczty i telekomunikacji, a także do przystosowania tej instytucji do aktualnych potrzeb kraju. W organizacji resortu nastąpiła kolejna zmiana – na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 19 stycznia 1927 roku wskrzeszono Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Na decyzję tę wpłynął fakt wzrastającego znaczenia służby pocztowo–telekomunikacyjnej oraz, rozważany już wówczas, zamiar wyłączenia jej z administracji państwowej.

„POLSKA POCZTA, TELEGRAF I TELEFON” W LATACH 1928–1939

Komercjalizacja Poczty Polskiej

Przełomowym momentem było utworzenie w 1928 roku państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” (PPTiT). Komercjalizacja została przeprowadzona na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca. Tym samym ze Skarbu Państwa wyłączono majątek potrzebny do prowadzenia przedsiębiorstwa, nadano mu osobowość prawną i zwolniono z bezpośredniej odpowiedzialności za zobowiązania wynikłe z działalności poczty, telegrafu i telefonu. PPTiT stało się samoistnym organizmem gospodarczym podejmującym decyzje na własną odpowiedzialność. Było ono prowadzone na zasadach handlowych. Rozporządzenie ustaliło zasadę, że wszystkie świadczenia wykonywane na rzecz organów i przedsiębiorstw państwowych powinny być opłacane.

PPTiT było zwolnione od uiszczania jakichkolwiek podatków i danin płaconych na rzecz Skarbu Państwa i związków samorządowych. Kontrolę nad przedsiębiorstwem sprawowała Najwyższa Izba Kontroli. Zarządzał nim minister resortu przez dyrekcję poczt i telegrafów oraz podległe im jednostki. Pracownicy PPTiT byli funkcjonariuszami państwowymi.

Formalnie przedsiębiorstwo rozpoczęło swoją działalność z dniem 1 lipca 1928 roku. W rzeczywistości stan dotychczasowy nie uległ zmianie, gdyż rozporządzenie o jego utworzeniu stanowiło jedynie podstawę prawną i ramowy program, którego realizacja wymagała wydania wykonawczych aktów prawych. Wykonanie tego zadania zlecano Ministrowi Poczt i Telegrafów w porozumieniu z Ministrem Skarbu i innymi członkami rządu.

Zmiany strukturalne w PPTiT po 1933

Komercjalizacja wprowadziła zmiany w dotychczasowej strukturze PPTiT. W celu przystosowania organizacji ministerstwa do zarządzania przedsiębiorstwem, uchwała rządu z 1933 roku częściowo zmieniła jego statut. Ministerstwo składało się teraz z: gabinetu ministra, biura personalnego i wojskowego oraz trzech departamentów: administracyjnego, pocztowego i technicznego. Z departamentów wydzielono samodzielne biura załatwiające sprawy, które nie miały większego związku z pozostałymi jednostkami. W Gabinecie Ministra załatwiano teraz problemy o charakterze ogólnym, organizacyjnym oraz sprawy dotyczące inspekcji i nadzoru nad podległymi przedsiębiorstwami, a także te wymagające współpracy z władzami. Ważną rolę w strukturze organizacyjnej zajmowało Biuro Wojskowe, przygotowujące pocztę, telegraf i telefonię do wyzwań związanych z obronnością kraju.

W miarę postępu prac nad komercjalizacją PPTiT pojawiła się konieczność zmiany istniejących w przedsiębiorstwie form organizacyjnych. Porządki rozpoczęto od ujednolicenia i aktualizacji istniejących przepisów. Rezultatem tych działań było rozporządzenie Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 31 sierpnia 1935 roku o organizacji państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” oraz instrukcja organizacyjna dla jednostek kierowniczych, wykonawczych i centralnych przedsiębiorstwa.

Zgodnie z rozporządzeniem PPTiT obejmowało swoją działalnością całe państwo oraz Wolne Miasto Gdańsk, w zakresie przewidzianym umowami międzynarodowymi. Okręgi poczt i telegrafów podzielono na obwody pocztowo–telekomunikacyjne (a te na obszary pocztowe) oraz na rejony telekomunikacyjne. Dokonano także podziału jednostek organizacyjnych na centralne i terytorialne.

Jednostkami centralnymi były: Państwowy Instytut Telekomunikacyjny, Izba Kontroli Rachunkowej Poczty i Telekomunikacji, Muzeum Poczty i Telekomunikacji, Główna Składnica Materiałów Pocztowych oraz Główna Składnica Materiałów Teletechnicznych. Za jednostki terytorialne uznano te, których zakres działania obejmował część terytorium państwa. Podzielono je na kierownicze i wykonawcze. Do tych pierwszych zaliczono dyrekcje okręgów poczt i telegrafów, obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne i pocztowe oraz rejonowe urzędy telekomunikacyjne. Jednostkami wykonawczymi uczyniono wszystkie rodzaje placówek pocztowych i telekomunikacyjnych oraz pocztowe urzędy przewozowe, okręgowe składnice materiałów pocztowych i okręgowe składnice materiałów teletechnicznych. Jednostki wykonawcze podzielono na: eksploatacyjne i pomocnicze.

Jednostkami eksploatacyjnymi były urzędy, agencje i pośrednictwa. Podzielono je na klasy i stopnie. Kilka największych urzędów na terenie Warszawy, ze względu na rozmiary świadczonych usług i znaczenie, zostało zaliczonych do grupy pozaklasowej.

Jednostkami pomocniczymi były pocztowe urzędy przewozowe oraz okręgowe składnice materiałów pocztowych i teletechnicznych. Zapewniały one środki potrzebne do wykonywania usług jednostkom eksploatacyjnym.

Najbardziej istotną zmianą w nowej organizacji przedsiębiorstwa była decentralizacja czynności administracyjnych. Szerokie uprawnienia przyznano nowo utworzonym urzędom obwodowym i rejonowym, sprzyjały one rozwojowi sieci placówek. Uruchamiano tańsze w eksploatacji agencje, pośrednictwa, czasowe i stałe oddziały urzędów, kioski pocztowo–telekomunikacyjne oraz poczty peronowe. Według stanu na dzień 1 marca 1939 roku na terenie Polski było ogółem 5086 jednostek wykonawczych, w tym 1274 urzędy i 2911 agencji.

II Wojna Światowa

31 sierpnia 1939 roku weszła w życie instrukcja organizacji łączności na czas wojny. Wraz z ogłoszeniem mobilizacji uruchomiono jednostki poczt polowych i służby teletechnicznej. Wojskowe linie podłączono do centrali PPTiT i linii stałych, zabezpieczonych przed podsłuchem nieprzyjaciela.

Zarządzeniem Prezydenta RP, z dniem 1 września 1939 roku, na obszarze całego państwa wprowadzono stan wojenny i wyjątkowy. Wiązało się to z zawieszeniem niektórych swobód obywatelskich. Władze administracyjne upoważniono do przeglądania, zajmowania i konfiskacji korespondencji, przesyłek i telegramów, a także kontrolowania rozmów telefonicznych i radiowych.

Ustanowiony dekretem Prezydenta RP urząd Głównego Komisarza Cywilnego nie przejął zwierzchnictwa nad pocztą i telekomunikacją. Z chwilą wybuchu wojny łączność cywilną przyporządkowano do systemu obronnego kraju. We wrześniu służbę teletechniczną pełniły: 43 rejonowe urzędy telefoniczno–telegraficzne, 6 urzędów radiokomunikacyjnych, około 240 nadzorów teletechnicznych przy urzędach obwodowych oraz Główny Urząd Telekomunikacyjny w Warszawie.

Już w pierwszych dniach II Wojny Światowej łącznościowcy ruszyli do walki. Do historii przeszły zwłaszcza: obrona Poczty Gdańskiej i ich walki w obronie Warszawy oraz twierdzy Modlin.

Niemiecka Poczta Wschód

Władze niemieckie powołały we wrześniu Deutsche Dienstpost Osten (Niemiecką Pocztę Urzędową Wschód). Początkowo funkcjonowała ona na całym obszarze opanowanym przez armię hitlerowską i obsługiwała przede wszystkim Niemców. Po zakończeniu kampanii wrześniowej, z ziem Polski centralnej i południowej utworzono Generalne Gubernatorstwo, ustanawiając niemiecki porządek administracyjny. Rozporządzeniem gubernatora Franka z października 1939 powołana została Niemiecka Poczta Wschód (Deutsche Post Osten), która przejęła cały majątek i prawa Poczty Polskiej. W jej placówkach obowiązywało prawo pocztowo–telegraficzne III Rzeszy. Teren Generalnego Gubernatorstwa podzielono na pięć okręgów pocztowych, z siedzibami w Warszawie, Lwowie, Lublinie, Radomiu i Krakowie. Sieć placówek poczty niemieckiej tworzyły: samodzielne urzędy pocztowe obsługiwane przez niemiecki personel i zatrudniające także Polaków, podlegające urzędom, biura, agencje oraz pośrednictwa pocztowe.

W grudniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa funkcjonowało 1961 placówek Deutsche Post Osten, w których było zatrudnionych 3400 Niemców, 14000 Polaków i 300 Volksdeutschów. Władze niemieckie wezwały pracowników Poczty Polskiej do podjęcia pracy w swoich placówkach. Za niewykonanie zarządzenia groziło im aresztowanie i deportacja na przymusowe roboty.

Przesyłanie listów ludności cywilnej, za pośrednictwem poczty niemieckiej, wznowiono dopiero w połowie listopada 1939. Korespondencja podlegała cenzurze. Polakom skonfiskowano odbiorniki radiowe. Ich posiadanie i słuchanie audycji groziło śmiercią lub obozem koncentracyjnym.

Poczta Polska na emigracji

W okresie II Wojny Światowej Poczta Polska wznowiła działalność w Wielkiej Brytanii. Emigracyjny Rząd Polski w Londynie zdawał sobie sprawę z konieczności uregulowania spraw związanych z łącznością wojskową i cywilną. Już w kwietniu 1941 roku podjęto, zakończone pomyślnie, rozmowy z brytyjskim MSW w sprawie emisji przez rząd polski znaczków pocztowych. Przystąpiono do prawnego uregulowania działalności naszej poczty. W październiku 1941, zgodnie z dekretem prezydenta Raczkiewicza, prawa
i obowiązki dotyczące władz naczelnych łączności i PPTiT przejęło Ministerstwo Skarbu. Powołano w nim Dział Pocztowy. Zgodnie z postanowieniami Międzynarodowej Konwencji Pocztowej, rząd Rzeczypospolitej miał prawo uruchamiania placówek na statkach handlowych i okrętach wojennych stanowiących część terytorium państwa polskiego. Morskie agencje pocztowe dostarczały korespondencję do adresatów na terenie Wielkiej Brytanii, państw zaprzyjaźnionych oraz neutralnych.

W 1944 roku, dekretem prezydenta Raczkiewicza, obowiązki Ministra Poczt i Telegrafów powierzono Ministrowi Przemysłu, Handlu i Żeglugi. Całokształt spraw pocztowych podlegał Wydziałowi Pocztowemu.

W lipcu 1945, w związku z likwidacją Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi, zakończyły działalność agencje pocztowe na okrętach wojennych i statkach handlowych.

Poczta Polska na terenach okupowanych

U schyłku roku 1940 rząd w Londynie powołał Głównego Delegata na Kraj, któremu powierzono utworzenie i rozbudowę administracji podziemnej. Wysłannik realizował swoje zadania przy pomocy delegatury dzielącej się na szereg departamentów, w tym Poczt i Telegrafów, którego struktura opierała się na organizacji PPTiT sprzed 1939. Od kwietnia 1941 roku do września 1942 stworzono komórki centralną i okręgowe, obsadzono kierownicze stanowiska w okręgach i urzędach rejonowych oraz obwodowych. Przystąpiono też do prac nad nowelizacją przepisów ułatwiających przejście od działalności poczty w okresie wojny do funkcjonowania w warunkach pokojowych. Departament współpracował z Szefostwem Łączności Komendy Głównej Armii Krajowej, przygotowując plany uruchomienia i wykorzystania sieci telekomunikacyjnej na czas powstania.

W okresie okupacji hitlerowskiej polska poczta była organizacją tajną, instytucją o charakterze wojskowym nieobsługująca ludności cywilnej. Dopiero w okresie powstania warszawskiego mogła działać jako instytucja użyteczności publicznej. Dowództwo powierzyło jej obsługę harcerzom. Na mocy porozumienia Naczelnika Głównej Kwatery Harcerstwa z Komendą Warszawskiego Okręgu AK, utworzono Główną Pocztę Harcerską i jej placówki w wyzwolonych dzielnicach miasta. Do obiegu wprowadzono kartki pocztowe oraz przyjmowano listy w stanie otwartym, stemplowane datownikiem Poczty Polskiej, po ocenzurowaniu doręczane adresatom. Poczta Harcerska rozprowadziła 116317 listów za pośrednictwem 8 rozdzielnic i 40 skrzynek pocztowych. Rozkaz nr 14 dowódcy Powstania gen. Antoniego Chruściela „Montera” z 11 sierpnia stanowił m.in.: „Dnia 6 bm. została uruchomiona z inicjatywy harcerzy poczta polowa… Poczta polowa podlega cenzurze wojskowej… Cała treść korespondencji nie powinna przekraczać 25 słów…”. Wprowadzenie cenzury korespondencji było wymogiem w mieście objętym walką.

Straty resortu łączności, w wyniku działań wojennych na ziemiach polskich, oszacowano na ponad miliard przedwojennych złotych. Sieć placówek została zniszczona w ponad 70%, a budynki pocztowe i telekomunikacyjne oraz linie i urządzenia w 79%, stracono też 90% środków przewozowych.

LATA 1944-1989

W 1944 roku sprawy poczty i telekomunikacji włączono do wspólnego resortu komunikacji, poczt i telegrafów. Na podstawie dekretu PKWN z 1 grudnia 1944 resort ten został podzielony na dwa oddzielne: komunikacji oraz poczt i telegrafów. Na podstawie ustawy z 31 grudnia 1944 roku o utworzeniu Rządu Tymczasowego został powołany urząd Ministra Poczt i Telegrafów. Organizacja wewnętrzna oraz zakres jego zadań i kompetencji zostały oparte na Statucie Ministerstwa Poczt i Telegrafów z 1939. Stopniowo wprowadzano w nim szereg zmian w celu dostosowania organizacji ministerstwa do odmiennych warunków społeczno–politycznych. W skład resortu, oprócz ministerstwa, wchodziło państwowe przedsiębiorstwo „Poczta Polska, Telegraf i Telefon”. Jako jednostki centralne reaktywowano te same instytucje, które funkcjonowały przed wrześniem 1939, ponadto w 1945 utworzono Zakład Techniki Pocztowej oraz Ośrodek Szkolnictwa Pocztowo–Telekomunikacyjnego.

Jako pierwszą powołano do życia z dniem 28 lipca 1944 roku Dyrekcję Okręgu Poczt i Telegrafów (DOPiT) w Lublinie. Podlegała jej sieć pocztowa wyzwolonego w 1944 województwa lubelskiego, wraz z częścią białostocczyzny i rzeszowskiego. Działalność następnych okręgów regulowało rozporządzenie kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z 16 sierpnia 1944 roku.

Z chwilą rozpoczęcia ofensywy styczniowej 1945 roku, przed Rządem Tymczasowym stanęło zadanie jak najszybszej odbudowy i zagospodarowania kraju. Kierownictwo resortu poczt i telegrafów, w pierwszej fazie organizacyjnej, miało za zadanie stworzyć aparat administracyjny i wykonawczy oraz nawiązać łączność na wyzwolonych terenach. Do stworzenia prawidłowej organizacji sieci stało się konieczne powołanie kolejnych jednostek kierowniczych, koordynujących sprawy związane z funkcjonowaniem tej dziedziny gospodarki narodowej. DOPiT–y w Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Bydgoszczy pokryły siecią placówek odzyskane po wiekach ziemie zachodnio–północne. Pracownicy wysłani przez poznański DOPiT działali na Pomorzu Zachodnim, ziemi lubuskiej i nielicznych powiatach Dolnego Śląska. Grupy dyrekcji bydgoskiej pracowały na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach. Pocztowców z dyrekcji krakowskiej, oddelegowano na obszar Dolnego i Górnego Śląska, gdzie kierowano też ludzi z Warszawy i Łodzi. Ostatnią dyrekcją utworzoną na Ziemiach Odzyskanych była szczecińska.

Utworzono dziesięć dyrekcji okręgów z siedzibami w: Warszawie, Lublinie, Krakowie, Katowicach, Olsztynie, Poznaniu, Łodzi, Gdańsku, Szczecinie i Wrocławiu. Ich granice administracyjne ustaliło rozporządzenie Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 28 marca 1946 roku. Powołano 271 obwodowych urzędów pocztowo–telekomunikacyjnych oraz 57 rejonowych urzędów telegraficzno–telefonicznych.

Obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne obejmowały obszar jednego lub kilku powiatów albo wydzielonych dzielnic miast. Pełniły podwójną funkcję: kontrolującą działalność podległych sobie jednostek oraz eksploatacyjną.

Rejonowe urzędy telegraficzno–telefoniczne zajmowały się budową i konserwacją sieci teletechnicznej oraz urządzeń stacyjnych. Obszar ich działania obejmował jeden lub więcej urzędów obwodowych.

Proces tworzenia okręgów poczt i telegrafów na obszarze odrodzonego państwa polskiego zakończono w 1945 roku.

Odbudowa sieci pocztowo–telekomunikacyjnej w Polsce Ludowej

Sprawą o wymiarze politycznym było stworzenie, w możliwie jak najkrótszym czasie, sprawnie funkcjonującej sieci na Ziemiach Odzyskanych. Ze względu na niewyjaśnioną do lipca 1945 roku sprawę zachodnich granic Polski, uruchamianie placówek pocztowych nie mogło wyprzedzać działalności oficjalnych urzędów i instytucji władz polskich. Organizacja łączności na Ziemiach Odzyskanych wyglądała podobnie jak na pozostałym obszarze kraju. Każdy funkcjonujący już urząd obwodowy był zobowiązywany do tworzenia następnych urzędów i agencji w sąsiednich powiatach. Zjawisko to nosiło miano „patronatu” i odegrało ważną rolę na ziemiach północnozachodnich.

Po II Wojnie Światowej sieć pocztowo–telekomunikacyjną tworzyły jednostki eksploatacyjne. Działały one na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z dnia 1 sierpnia 1944 roku o uruchomieniu poczty, telegrafu i telefonu na wyzwolonych terenach centralnej Polski. Dzieliły się na placówki pocztowo–telekomunikacyjne oraz jednostki techniczne.

Placówki pocztowo–telekomunikacyjne zajmowały się bezpośrednią obsługą klientów. Ze względu na zakres wykonywanych usług podzielono je na: urzędy i ich oddziały, agencje, pośrednictwa oraz kioski.

Urzędy wykonywały pełen zakres usług przewidzianych dla jednostek eksploatacyjnych PPTiT. Do obsługi w zakresie służby nadawczej domów towarowych, targów i zjazdów mogły być tworzone specjalne odziały. Powierzano im te same zadania co urzędom pocztowym, z tym, że nie prowadziły odrębnej rachunkowości. Placówkami eksploatacyjnymi były także urzędy dworcowe. Do ich zadań należała segregacja, ekspedycja oraz przewóz przesyłek pocztowych, mogły też wykonywać służbę eksploatacyjną przewidzianą dla urzędów.

Agencje pocztowo–telekomunikacyjne obsługiwały wyłącznie osiedla typu wiejskiego. Wykonywały te same zadania co każdy oddawczy urząd pocztowo–telekomunikacyjny, jednak nie prowadziły ewidencji radioabonentów oraz nie sporządzały protestów wekslowych w ruchu krajowym.

Pośrednictwa były placówkami o ograniczonym zakresie działania. Wykonywały służbę nadawczą w zakresie zwykłych i poleconych przesyłek listowych, przyjmowały prenumeratę czasopism oraz zajmowały się sprzedażą znaczków pocztowych, kartek i druków płatnych.

Kioski pocztowo–telekomunikacyjne tworzono na czas określony, wyłącznie do obsługi imprez (targów, zjazdów, wystaw).

Jednostki techniczne dbały o sprawność i obsługiwały urządzenia eksploatacyjne. Zaliczano do nich: nadzory techniczne i urzędy kabli międzymiastowych.

Do końca grudnia 1944 liczba wszystkich placówek w kraju wynosiła 614, w tym 382 agencje i 232 urzędy. Największą ich liczbą dysponował okręg lubelski, który reaktywował 14 urzędów obwodowych.

Formalne wznowienie działalności usługowej PPTiT nastąpiło 1 sierpnia 1944 roku na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów, w którym ustalono pierwsze stawki taryfowe dotyczące przesyłek listowych, listów wartościowych, czasopism, paczek do 5 kg i przekazów pocztowych. Pierwsza taryfa zawierała zaledwie 7 pozycji usługowych.

1 września 1945 roku rozszerzono zakres usług do poziomu sprzed września 1939. Wprowadzono listy o wadze 2 kg, miejscowe wezwania płatnicze, druki bezadresowe i druki–ulotki. Wagę paczek podniesiono do 20 kg i wprowadzono dodatkową usługę „ekspres”. Reaktywowano też obrót czekowy i usługi Pocztowej Kasy Oszczędności. Poczta stała się instytucją o charakterze bankowym, odbierającą gotówkę z wielu instytucji i urzędów, wypłacającą renty i emerytury.

W pierwszych latach powojennych w zasadzie żadna placówka pocztowa nie dysponowała sprzętem w postaci datowników, plombownic czy stempli. Używano przedwrześniowych pieczęci urzędowych z orłem w koronie, kasowników poniemieckich i stempli gumowych z nazwą urzędu. Datę nadania przesyłki dopisywano odręcznie. Brakowało też znaczków, więc usługi pocztowe opłacano gotówką.

Na sprawność poczty miała też wpływ, zakrojona na szeroką skalę, cenzura wojenna, zniesiona dopiero dekretem z 13 września 1945 roku.

Na ziemiach wyzwolonych w 1944 roku, ze względu na zniszczone drogi, mosty i linie kolejowe, najszybszym środkiem dostarczania przesyłek były samoloty lotnictwa cywilnego. Niestety utrzymywały one połączenia tylko pomiędzy większymi miastami. Na krótszych trasach wykorzystywano samochody i motocykle. W miarę oddawania do użytku publicznego naprawionych linii kolejowych, sukcesywnie wprowadzano połączenia ambulansowe i konwoje pocztowo–kolejowe. Pierwsze takie kursy ruszyły 16 sierpnia 1944 roku na szlaku Lublin–Rozwadów.

W 1945 roku wymiany ładunku pocztowego dokonywano często systemem sztafetowym, przez posłańców wędrujących od urzędu do innej placówki posiadającej połączenia drogowe albo kolejowe. Rady narodowe zobowiązano do udzielania PPTiT pomocy w zakresie przesyłek pocztowych. Spoczywał na nich obowiązek dostarczania podwód szarwarkowych oraz posłańców pieszych, rowerowych i konnych. Na terenach nieobjętych miejscową służbą doręczeń to starostwa wyznaczały termin i miejscowość, z której delegowano gońca do placówki terenowej. Obowiązek wysyłania posłańców, po przesyłki dla jednej lub kilku gmin, leżał w kompetencjach władz gminnych i gromadzkich. One też ustalały stosowne opłaty.

Podstawowym zadaniem Poczty Polskiej do 1945 roku było odbudowanie sieci łączności oraz osiągnięcie przedwojennego rozmiaru usług. W następnych latach rząd, wykorzystując ten resort, dążył do sprawowania kontroli nad sprawami krajowymi. Placówki pocztowe nie tylko tworzyły system szybkiej informacji administracji państwowej, stanowiły też bazę realizacji jej planów.

PPTIT W LATACH 1950–1989

Organizacja poczty Polskiej w latach pięćdziesiątych

Na początku lat pięćdziesiątych PPTiT dostosowano do nowego podziału terytorialnego kraju. Na podstawie ustawy z 28 czerwca 1950 roku utworzono nowe województwa: koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. Zmieniono też granice niektórych województw oraz ich nazwy. W ten sposób ukształtował się, istniejący do 1975 roku, podział terytorium państwa na 17 województw i 5 wydzielonych z województw miast (Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław i Łódź). Taki podział administracyjny kraju przyczynił się do utworzenia nowych dyrekcji poczt i telegrafów. Każdy z istniejących odtąd siedemnastu okręgów obejmował jedno województwo, zaś obwody pocztowo–telekomunikacyjne równały się granicom powiatów.

Rozpoczęto też proces oddzielania poczty od telekomunikacji. W 1950 roku, w Warszawie, w miejsce DOPiT utworzono dwie oddzielne dyrekcje: Poczty i Telekomunikacji. Konieczność podwójnego uzgadniania spraw i współpraca z władzami terenowymi nie wpłynęły zbyt dobrze na rozwój poczty i telekomunikacji w tym okręgu, dlatego po dwóch latach przywrócono działanie DOPiT.

W latach 1954–1955 doszło do kolejnej reorganizacji PPTiT. Tym razem zlikwidowano dyrekcje okręgów oraz zarządy radiofonizacji kraju, tworząc w zamian wojewódzkie zarządy łączności. W powiatach połączono ze sobą obwodowe i rejonowe urzędy telegraficzno–telefoniczne, z których powstały zarządy łączności. Na skutek takich posunięć rozproszone zostały kadry techniczne, a jednostki organizacyjne były zbyt słabe, żeby zagwarantować odpowiednią specjalizację personelu. Zaważyło to na ponownym reaktywowaniu w latach 1957–1958 dyrekcji okręgów poczt i telegrafów (tym razem w liczbie dziesięciu) oraz urzędów obwodowych i rejonowych.

Przez pierwsze dziesięć lat PRL funkcjonowanie PPTiT opierało się na przedwojennych podstawach prawnych. Normy te interpretowano i stosowano uzupełniając o wymogi bezpieczeństwa interesów nowego państwa

Za pierwszą poważną próbę uporządkowania przepisów pocztowo–telekomunikacyjnych uznać można dekret o łączności z 11 marca 1955 roku. Rada Ministrów mogła teraz wstrzymać lub ograniczyć ruch łączności w całym kraju bądź jego części. Czyniło to z Ministerstwa Łączności absolutnego monopolistę. W zakresie usług pocztowych państwo miało wyłączne prawo przyjmowania, przesyłania i doręczania korespondencji pisemnej w obrocie krajowym i zagranicznym. Zachowało też dla siebie kolportaż wszystkich czasopism, oprócz Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego i dzienników urzędowych. W okresie realnego socjalizmu kierownictwo partii uznawało łączność za jedno z głównych narzędzi utrzymania ustroju i kontroli społeczeństwa.

Poczta w latach siedemdziesiątych

31 stycznia 1961 roku sejm uchwalił nową ustawę o łączności, która monopol państwa ograniczała do zarobkowego przewozu oraz doręczania zamkniętej i otwartej korespondencji pisemnej. Jednak Rada Ministrów, wydając rozporządzenie, miała możliwość rozszerzenia prawa wyłączności na niezarobkowy przewóz i doręczanie korespondencji pisemnej określonego rodzaju. Ustawa określała też nowe zasady działania państwowego przedsiębiorstwa PPTiT. Żeby zdecentralizować zarządzanie większą samodzielność przyznano obwodowym i rejonowym urzędom telegraficzno–telefonicznym.

W 1972 roku w miejsce gromad stworzono gminy, w 1975 zwiększono ilość województw z 17 do 49 i zlikwidowano powiaty. PPTiT musiało przystosować struktury organizacyjne do zaistniałych zmian. Utrzymano działające dotychczas dyrekcje okręgów poczty i telekomunikacji, z tym, że teraz miały one charakter ponad wojewódzki. Każda z nich kierowała siecią placówek w trzech, a nawet siedmiu, sąsiadujących ze sobą województwach. Zwiększyło to ich władzę administracyjną. W terenie, obszary nowych województw, wykorzystano do stworzenia dwóch jednostek zarządzania: wojewódzkich urzędów poczty i wojewódzkich urzędów telekomunikacji. Każdy z nich obejmował jedno województwo, zajmując się eksploatacją na jego terenie. Tym samym obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne i rejonowe telegraficzno–telefoniczne stały się zwykłymi placówkami wykonawczymi. Zmiany wiązały podstawowy szczebel zarządzania z eksploatacją. Utworzenie dużych obszarów wojewódzkich urzędów poczty przyczyniło się do większej samodzielności dyrektorów i naczelników.

Lata osiemdziesiąte

Zmiany związane z wprowadzaną w latach osiemdziesiątych reformą gospodarczą objęły także resort łączności. Postępu w regulacjach pocztowych i telekomunikacyjnych dokonano wprowadzając ustawę o łączności z dnia 15 listopada 1984 roku. Utrzymała ona dotychczasowy zakres monopolu państwa w dziedzinie poczty ale nieco ograniczyła prawo jego wyłączności w telekomunikacji. Przewidywała możliwość wydawania zezwoleń na zakładanie i używanie przewodowych sieci telekomunikacyjnych i radiokomunikacyjnych oraz urządzeń radiowych.

Momentem zwrotnym w działalności PPTiT był rok 1987. Podjęto wtedy uchwałę w sprawie realizacji drugiego etapu reformy gospodarczej. Utworzono resort Transportu, Żeglugi i Łączności. Równocześnie PPTiT stało się samodzielną jednostką o zasięgu ogólnokrajowym, kierowaną przez dyrektora generalnego. Zgodnie z założeniami drugiego etapu reformy, łączność uzyskała pełną samodzielność, a współdziałanie z Dyrekcją Generalną miało się opierać na przepisach prawa cywilnego i działaniu mechanizmów ekonomicznych. PPTiT miała odtąd funkcjonować na zasadach działania przedsiębiorstwa wielozakładowego.

29 grudnia 1988 roku Minister Transportu, Żeglugi i Łączności zatwierdził statut jednostki państwowej, regulujący jej działalność w nowej strukturze organizacyjnej. Według zmienionych zasad Dyrektor Generalny (powoływany przez ministra) reprezentował przedsiębiorstwo na zewnątrz, ustalał jego strukturę wewnętrzną oraz zadania.

1 stycznia 1989 roku, po dokonaniu kolejnej restrukturyzacji, w PPTiT znalazło się 11 instytucji o zasięgu centralnym, 49 dyrekcji wojewódzkich, 10 zakładów transportu samochodowego, 9 radiokomunikacji i teletransmisji oraz 11 zakładów technicznych.

Bibliografia

Gross E., Organizacja Poczty Polskiej po II Wojnie Światowej. Toruń 1998
Chmura S., „Początki naszej firmy” w: Poczta Polska nr 43, 1999 s. 12-13
Kołodziej J., „Gdy poczta niosła nadzieję” w: Poczta Polska nr 39, 1999 s. 12-13
Mizikowski S., „Pierwsza Poczta we Lwowie” w: Poczta Polska nr 19, 1999 s. 20
Ozimek S.F., „Tu narodziła się powstańcza poczta” w: PP nr 33, 1999 s. 16-17
Rusinowa I., „440 lat czy więcej” w: Poczta Polska nr 42, 1998 s. 18
Rusinowa I., „Za króla Stasia” w: Poczta Polska nr 9, 1999 s. 14-15
Zalewski I., „Trąbka z błyskawicami” w: Poczta Polska nr 11, 1999 s. 15
Zalewski I., „80 lat w polskim mundurze” w: Poczta Polska nr 3, 2000 s. 21<
Zalewski I., „Spacerkiem przez wieki” w: Poczta Polska nr 42, 1998 s. 14
Zalewski I., „Szyfry i skrytki” w: Poczta Polska nr 5, 1999 s. 20
Relacja hm. Edwarda Maliszewskiego, współtwórcy Harcerskiej Poczty Polowej w czasie Powstania Warszawskiego

Autor: Tomasz Chronowski

W 1991 roku drogi Poczty Polskiej i Telekomunikacji rozeszły się. Tak zakończyła się wspólna historia państwowej jednostki: Poczta Polska, Telegraf i Telefon.

W kolejnych latach Poczta funkcjonowała jako Państwowe Przedsiębiorstwo Użyteczności Publicznej, by w 2009 roku przekształcić się w Spółkę Akcyjną, która w całości należy do skarbu państwa.

Największym wyzwaniem dla Poczty Polskiej okazała się działalność na zliberalizowanym rynku. Pojawiły się nowe podmioty świadczące usługi kurierskie, a 1 stycznia 2013 roku zniesiono monopol Poczty Polskiej na przesyłki lżejsze niż 50g. Warto dodać, że przed tą datą, konkurencja na różne sposoby radziła sobie z ominięciem obowiązujących przepisów – np. poprzez obciążanie listów metalowymi blaszkami.

XXI pierwszy wiek przyniósł nowe wyzwania dla rynku pocztowego. Zjawisko e-substytucji, czyli korzystania z elektronicznych form komunikacji, zmusiło wszystkie poczty na świecie do nowego zdefiniowania swoich celów strategicznych. Nadeszły czasy, w których usługi muszą być dostosowane się do potrzeb klientów, którzy na co dzień korzystają z internetu. Pierwszą taką usługą wprowadzoną przez Pocztę Polską była E-PRZESYŁKA, przeznaczona dla klientów, którzy zawarli umowę z operatorem. Przesyłkę odbierało się w placówce, a informację o jej doręczeniu klient otrzymywał za pośrednictwem sms-a lub e-maila. W 2012 utworzono Spółkę Poczta Polska Usługi Cyfrowe, która w latach 2013-2014 uruchomiła takie produkty, jak: neokartka, neolist, neoznaczek czy neofaktura. W ten sposób najbardziej tradycyjne usługi pocztowe są również dostępne elektronicznie i w internecie. Poczta Polska dzisiaj oferuje także elektoniczne rozwiązania do tradycyjnych usług listowych i paczkowych takie jak elektroniczną wersję awizo, możliwość zaprojektowania swojego znaczka czy nadania paczki przez Internet.

W ostatnich latach głównym kierunkiem strategicznym Poczty jest rozwój usług na rynku kurierskim. To ukłon w stronę klientów związanych z handlem internetowym. W 2014 roku stworzono dla nich platformę eCommerce, która docelowo ma umożliwić korzystanie z całego pakietu usług świadczonych przez wszystkich członków Grupy Poczta Polska.

Zewnętrznym symbolem zmian zachodzących w Poczcie Polskiej jest nowa wizualizacja placówek. W 2013 roku Poczta zmieniła swój kolor – z niebieskiego na czerwony i złoty – nawiązując tym samym do tradycji poczty królewskiej. Firma rozpoczęła także proces zmian w sieci placówek pocztowych. Nowe placówki są tworzone według standardu obejmującego jednolitą kolorystykę, aranżację, wykończenie i funkcjonalność. Nowe placówki mają wydzielone strefy: pocztową (listy, paczki, wpłaty i wypłaty), bankowo-ubezpieczeniową (konta, lokaty, polisy), handlową (np. kartki pocztowe czy prasa), w większych placówkach są także strefy samoobsługowe z urządzaniami do nadawania i odbioru przesyłek pocztowych.